Бір нәрсе бар дүниеде мен таң қалған,

Сұрап келем білімді адамдардан.

Басқа жұрттың хандары жақсы болып,     Біздің хандар неліктен жаман болған?

Ғ.Қайырбеков

Тарих пәні мұғалімдері тәуелсіздігіміз ор-ныққаннан бері тарихта орны бар ірі тұлғаларды терең танып білуге, білгендерін шәкірттерге танытуға атсалысып келеді. Солардың бірі ретінде Қазақ хандығының 550 жылдығы құрметіне үндемей қалғанымыз қалай болар екен деп тарихи деректерді оқи бермейтін қалың жұртшылыққа Жәңгір хан туралы біраз мағлұмат жазып отырмын.

Мұрагерлік жолмен таққа ие болған соңғы хандардың бірі - Жәңгірді шен-шекпенімен ұлықтар болсақ, Қазақ елінің Еуропа құрлығындағы әкімшілік бөлігі Бөкей Ордасының билеушісі, үлтымыздан шыққан тұңғыш генерал, Қазан университетінің ғылыми қоғамының құрметті мүшесі. Зерделі, оқымысты, бірнеше тіл білген, халқын оқу-білімге, имандылыққа, еуропалық өркениетке бастаған. Өресі мен тәрбиесі арқасында Ресей патшасымен тең сөйлесіп, ордасын әкімшілік, сот, діни  жағынан іргелендіруді білгірлікпен, саясатпен жүзеге асырды. Есімін Еуропа естіді, Петербург санасты, Қазан құрметтеді. Бірақ, мұның бірін елеместен ұлтына сатқын, еліне салқын деп кінәлау аксиомаға айналды. Хан ұлының қаһарын халық ұлының қайсар жырына жеңдіріп, ақын мен ханның майдандасуы халық санасында әлі жалғасуда. Тарих талайынан Жәңгір ханды ақтап алу қолымыздан келмесе де, өз заманында халқына жасаған жақсылығы жетіп артылады. «1815 жылы Бөкей хан қайтыс болғанда Жәңгір 14 жаста болған. Тек 8 жылдан кейін ғана І Александр патшаның императорлық грамотасымен Жәңгір Бөкейұлын қазақққа хан екенін растайтын жарлығы шығады. Заңды мұрагерлікті Жәңгірге қимай ағасы Шығай орыс үкіметіне оны ғайбаттап, өз пайдасына қол жинап, халық атынан хандыққа тағайындауды сұраған құжат жібереді. Орынбор әкімшілігі ойланып - толғанып отырғанда, 1823 жылдың 23 ақпанында губернатор Петр Эссеннің есігін айқара ашып, 20  жасар Жәңгір кіріп келеді. Жас сұлтанның ақыл-парасатына көзі жеткен губернатор Петербургке сыртқы істер министрлігіне Жәңгірді мақтап, бүкіл кіші жүзге хан көтеруді сұрайды. Сөйтіп,1823 жылы 22 маусымда Александр патшадан ресми құжат келеді.1824 жылы  26 маусымда Орал қаласының іргесінде ұлықтау салтанаты өтеді. Ақ киіз үстінде ант қабылдап, құранды сүйіп, төбесіне көтереді. Ант қағазына қол қойып, мөрін басты. Орал войскасының артиллериясы хан құрметіне он бір дүркін оқ атқанда, сап құраған әскер алдында алмас қылышын қынабынан құлаштай суыра, ақ боз атын тебінген жас хан Жәңгір Бөкеев құйғыта шапты...»

Ұлықтау салтанаты өткен қала іргесіндегі қалың ағаш «Хан тоғайы» атанды. 1823 жылы Жәңгір Мәскеуге барып І Николай императордың тәж кию салтанатына қатысты. Өзімен бірге бірнеше жақын адамдарын және зайыбы Фатима ханшаны да ала барады. Қайтар жолда Қазан қаласына соғады. Император ағзамның қазақ  ханына көрсеткен  мәртебесінен хабардар Қазан қауымы және қаланың азаматтық губернаторы барон Розен оны сапармен құттықтап, қол қусырды. Жәңгір осы жолы Қазан университетінде болып ректор Карл Фукспен кездеседі. Бұл өзі ұзақ әңгіме. 20 жасында керемет беделге ие болған Жәңгірдің басты қасиеті – оның жақсыны, жаңаны тани білгендігі, пайдалыны қабылдауға ашықтығы, онымен қоймай, өзі білгенді қол астындағы халыққа үйретуге тырысуы еді.

Жәңгір сарай салдырып, Жасқұс құмының етегіне мықтап табан тіреген соң, жанына жылқының шобыры, жігіттің тобырын жинамаған. Қайта бір бойына  жеті өнерді дарытқан әнші, күйші, ақын, палуан, сері, аңшы, атбегілерді үйір ғып бой жазған. Жәңгірдің негізгі көздеген мақсаты бұл емес еді. Ол қолында билік барда діттеген ойына жетіп қалғысы келді. Онысы - мешіт салу, ауру-сырқауға шипа қолданатын дәрігер ұстау, жәрмеңке ұйымдастыру, мектеп ашу болатын.

Жәңгір: «Ордада алдымен мұсылман мешітін салдырайын, шіркеуді ретіне қарай көре жатармыз», - деп төрт бірдей казачествоның қоршауында тұрса да, осылай батылдық танытқан.

«Ай белгі, ақ мешіт,

Алпыс бөлме, жүз есік»,- деп ақын Шәңгерей Бөкеев жырлаған бұл мешіт 1835 жылы тұрғызылады. Осы жылдары Жәңгір Ордада дәрігер ұстап, халық арасында дүркін-дүркін етек алып отырған қатерлі дертке қарсы емдік шаралар жасатқан. Дәрігер Александр Андреевич Сергачев Қазан университетінің медицина факультетін бітірген. Оны хан Қазанға барған сапарында өзімен бірге ала келген, сонымен қатар Астрахань губернаторына беделін салып жүріп, 1838 жылы Ордада дәріхана аштырды. Бұл Жәңгір ханның қайырлы істерінің бірі еді.

Хан жылына бірер мәрте қала жағалап, сарысіңір боп жүретін қарамағындағы елдің қамын жеп, Орынбор губернаторына қайта-қайта өтініш жасап,1832 жылы Ордада жәрмеңке ұйымдастыруға рұқсат алды. Жәрмеңке уақыты көктемде маусымның  7-25, қырқүйектің 14-25 аралығында өткізілетін боп белгіленді. Қазынадан  56161 сом ақша жұмсалып, 316 ләпкенің басын біріктірген 12 үлкен корпус салынған. Осы жәрмеңкенің арқасында хан Ордасы тоғыз жолдың түйіскен торабына айналды. Жәрмеңкеге астық, әшекей бұйымдары, төрт түлік мал, аң терісі, қой жүні тағы басқа бұйымдар әкелінген. Жәрмеңке тарайтын тұста ат бәйгесі, қазақша күрес ұйымдастырылған. Әнші-бишілер өнерін ортаға салған. Құрманғазы, Дәулеткерей кеп күй тартып, жыраулар «Қырымның қырық батырын» бәс тігіп айтысып, нағыз думанды қыздырған. Жағалай самсатып тігіп тастаған киіз үйлерде саба мен піспектің айтысы да түнімен едәуір жерге естіліп жатқан. Бұл жәрмеңке бір ғасырға тарта өмір сүріп тек1929 жылы Кеңестік дәуірде ғана тоқтаған. Жәңгірдің орда қазақтарына жасаған ізгілігі мектеп ұйымдастыру еді. 1841жылы 6 желтоқсанда алғашқы оқушы қабылдаған. Онда діни дәрістер мен қатар орыс тілі, арифметика, жағрафия, тарих, физика пәндері өткен. Мектептің меңгерушісі Константин Петрович Ольдекен тағайындалған. Мектепке арнайы үй салдырып, оқулықтар алдырып, қамқорлығын аямаған. Хан оқу сапасын, тәртіп пен тәрбиені үнемі бақылап, жөн сілтеп отырған. Ольдекен де жұмысын аса ұқыпты, ждаһаттылықпен атқарған. Осы мектептің тұңғыш есігін ашқан шәкірттердің бірі - Мұхамет Салық Бабажанов. 1861 жылы Санк-Петербургтен шыққан «Қырғыздың қырғыз туралы жазбалары» деген кітапшасында: «Ханның ықпалыма және жанашырлығымен Ордадағылар білімнің қажеттілін сезіне бастады. Шәкірттер мен мұғалімдерді ынталандыру үшін марқұм хан ақшасын да , өзінің ынтасы мен ұмтылысын да аямады... «Бір күні хан бізді шақырды. Ол бізді жылы қабылдап, тілегімізді сұрады. Біз бірімізден соң біріміз кадет корпусына баруға келісіміміз бен әзірлігімізді білдірдік. Риза болған хан бізге уыстап, ұсақ күміс теңге үлестіріп шығарып салды» деп жазады. 1841-1845 жылы Неплюев кадет корпусын Бөкей ордасынан 8 шәкірт оқып, тәмәмдаған деген айғақ Орынбор шекара коммиссиясының архивінде сақталыпты. Бұлақ көріп көзін ашқан Жәңгір еңбегі еш кетпеді. Шәкірттердің басым көпшілігі Орынбор, Омбы, Петербург, Москва, Қазан, Уфа, Саратов қалаларындағы жоғарғы лауазымдарды атқарған. Ордада Россияда тұңғыш фармация институтының негізін қалаған ғұлама Тарту университетінің профессоры Гебель, атақты ботаник Карл Клаус, химик -ғалым Александр Берман болған. Хан оларға өлкедегі дәрігерлік шөптер туралы зор мағлұмат берген. Атақты ғалым Ковалевский, Пушкинді Орал өңірімен таныстырған В.И.Дальмен, шығыстанушы Григорьевпен сырлас болған. 1832 жылы Ресейдің Саратов  қаласынан емен, қарағай,қайың көшеттерін Нарынға жеткізіп, отырғызғанын деректер айғақтайды. Орманды қорғау үшін кондуктор белгілейді.Ордаға мал кіргізілмеген. Жәңгір хан - даланың ұлы, еркін, ержүрек көшпенділердің ұрпағы, Пушкиннің замандасы. Ордадағы хан ордасы сол кездегі жабайы даладағы оазис іспетті. Ханның алдына қойған мақсаттары орындала бастады. Қала тәрбиесін көрген Жәңгір үй салуды үйретуді, сауданы орнықтыруды және ветеринарлық көмек көрсетуді жүзеге асырды. Ордада орталықтандырылған әкімшілік басқарудың барлық атрибуттары туа    бастады. Хан Ордада кітапхана ұстаған, орыстың, шетелдік классиктердің түбін алтынмен аптап, күміспен  күптелген кітаптарын жинаған. Биллиярд, шахмат тақтасын қойғызған. Мектепте білім алуға байдың немесе кедейдің баласы деп шек қоймаған. Жәңгір ханның балалары туралы да мәліметтер көп, олардың білім алуына ерекше көңіл бөлген. 1845 жылға дейін Ордада хандық биліктің сақталуы да Жәңгір ханның еңбегінің нәтижесі деп әбден айтуға болады. Жәңгір хан бойында қаталдық пен қайраттылық, өктемдік пен ерлік, мансапқорлық пен дегдарлық қат-қабат ұштасып жатқан, әрқайсысы орайына қарай көрініс тапқан. Тіпті, қателігі бір басына жетерлік болған. Біз қатыгез хан деп танитын тұлға осындай кептерді бастан кешті.

Не десек те, жаттың қолын жағасында ойнатып жүріп, ұлан-ғайыр жерді бізге аманаттап кеткен бабалардың пейіште нұры шалқысын деуден басқа сөз жоқ.

 М.Садықова, тарих пәнінің мұғалімі,

М.Әуезов атындағы орта мектеп